Với các vị nhân sâm, bạch truật, phục linh và cam thảo, Tứ quân tử thang vốn chỉ có tác dụng bổ tỳ vị, chữa một số bệnh lý đường tiêu hoá. Tuy nhiên, dựa trên bài thuốc này, các lương y đã phát triển thành các bài thuốc mới chữa nhiều bệnh như xuất huyết tiêu hoá, viêm gan, u xơ tử cung, chán ăn ở trẻ em…
Cách sử dụng Tứ quân tử thang: Nhân sâm 6-9 g, bạch truật 9-12 g, phục linh 9-15 g, chích cam thảo 6-9 g; sắc uống mỗi ngày 1 lần; hoặc chế thành hoàn tễ, ngày uống 2-3 lần, mỗi lần 6-9 g. Bài thuốc thích hợp với những người bị tỳ vị khí hư, biểu hiện là sắc mặt vàng héo, tiếng nói nhỏ yếu, tứ chi vô lực, bụng đầy, chậm tiêu, ăn kém, đại tiện lỏng nát. Bài thuốc trên có tên Tứ quân tử thang là do 4 vị đều có tính bình hòa, không nhiệt, không táo, có thể dùng lâu mà không gây tác dụng xấu.
Theo các nghiên cứu dược lý hiện đại, Tứ quân tử thang có các tác dụng sau:
– Điều tiết hệ thần kinh thực vật, thúc đẩy hồi phục công năng tiêu hóa và làm lành vết loét.
– Tăng tạo glucogen trong gan, gia tăng năng lượng dự trữ.
– Thúc đẩy công năng tạo huyết của tủy xương.
– Điều chỉnh tuần hoàn huyết dịch.
– Tăng cường chức năng của hệ thống miễn dịch.
– Thúc đẩy công năng của các tuyến nội tiết, lập lại cân bằng thể dịch trong cơ thể.
– Cung cấp các nguyên tố vi lượng như kẽm, sắt, đồng và magiê.
Y học cổ truyền đã bổ sung vào Tứ quân tử thang một số vị kiện tỳ, ích khí khác để tạo thành các bài thuốc sau:
– Chữa thổ tả khó cầm ở trẻ em: Thêm biển đậu, hoắc hương, hoàng kỳ.
– Chữa tỳ vị hư nhược, chán ăn, đầy bụng, thổ tả, tiêu hoá kém: Thêm trần bì.
– Chữa tỳ hư đàm trệ: Thêm bán hạ, trần bì.
– Chữa tỳ vị khí hư, hàn thấp, trệ đọng: Thêm bán hạ, trần bì, sa nhân, mộc hương.
– Trị hư tổn sinh lực, nguyên khí bất túc: Bỏ bạch truật và phục linh, thêm hoàng kỳ, nhục quế.
– Trị tỳ vị hư nhược, tâm khí bất túc: Thêm biển đậu, hoàng kỳ, sinh khương, đại táo.
Tứ quân tử thang cũng được ứng dụng trong các nghiên cứu lâm sàng hiện đại để chữa các bệnh lý nội khoa, phụ khoa và nhi khoa. Cụ thể là:
– Viêm loét đường tiêu hoá: Thêm trần bì, hoàng kỳ, mộc hương. Bài thuốc này đã được dùng trị liệu cho 38 người mắc các bệnh như viêm dạ dày mạn tính hoặc cấp tính, loét đường tiêu hóa, loét hành tá tràng, sa dạ dày. Sau 58 ngày, 26 trường hợp có hiệu quả rõ rệt, số còn lại cũng có thay đổi đáng kể.
– Xuất huyết đường tiêu hóa trên: Thêm đương quy, trần bì, bạch thược, hoàng liên, địa du, đan sâm, tam thất, bạch cập. Tất cả 84 bệnh nhân xuất huyết tiêu hoá (do loét hành tá tràng, loét dạ dày, viêm dạ dày mạn tính hoặc không rõ nguyên nhân) đều ngừng xuất huyết, giảm đau rõ rệt sau khi dùng 3-15 thang thuốc.
– Viêm ruột do nấm: Thêm khổ sâm. Nếu nhiệt nặng thì thêm bạch đầu ông, xuyên hoàng liên; có khí hư thì thêm hoàng kỳ; dương hư thêm phụ phiến, nhục quế; thấp nặng bổ sung ý dĩ, trạch tả; bụng chướng thì thêm chỉ xác, hậu phác. Trong một nghiên cứu, bài thuốc này đã được sử dụng cho 32 bệnh nhân, đạt hiệu quả 97%.
– Viêm gan mạn tính hoạt động: Thêm hoàng kỳ, áp dụng điều trị cho 40 bệnh nhân có men gan cao, HBsAg dương tính. Sau 4-5 tháng dùng thuốc, tất cả đều có chỉ số men gan trở lại bình thường, 70% có kết quả xét nghiệm HBsAg âm tính.
– Đau đầu: Thêm hoàng kỳ, chế phụ phiến; tuỳ từng trường hợp mà bổ sung các vị khác. Đã áp dụng cho 50 bệnh nhân, đạt hiệu quả 98% (trong đó, 86% thuộc loại tốt).
– Nôn mửa ở phụ nữ có thai: Thêm bán hạ, trần bì, trúc nhự, tô ngạnh, đã trị liệu cho 93 ca, tất cả đều khỏi sau khi uống 2-14 thang. Một nghiên cứu khác kết hợp Tứ quân tử thang với trần bì, bán hạ, tô ngạnh, kê nội kim và hương phụ để trị liệu 52 ca, tất cả đều khỏi sau 1-5 tháng.
– Rong kinh, rong huyết: Thêm hoàng kỳ, hương phụ, đan sâm và đương quy. Hiệu quả trị liệu là 95%.
– U xơ tử cung: Thêm nga truật, tam lăng và ngưu tất. Hiệu quả điều trị sau 2 tháng dùng thuốc là 85%.
– Chán ăn ở trẻ em: Một nghiên cứu của Trung Quốc đã phối hợp Tứ quân tử thang với tân dược chứa kẽm để trị liệu cho 98 bệnh nhân. Đạt hiệu quả 100% sau khi uống 7-15 thang.
ThS Hoàng Khánh Toàn, Sức Khoẻ & Đời Sống